Стресс-тестілеу бағалау ғана емес, ол қаржы реттеушісі мен банктер арасындағы талқылауға арналған бастапқы нүкте, - деп атап өтті ҚНРДА Төрағасының кеңесшісі Тимур Әбілқасымов.

Қазақстан Республикасының Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі (ҚНРДА) пилоттық қадағалап стресс-тестілеуде екі: базалық және стрестік сценарий бойынша талдау жүргізу туралы шешім қабылдады, бұл экономика дамуының стрестік жағдайларында банктер капиталының жеткіліктілігін бағалауға мүмкіндік береді, - деп атап өтті ҚНРДА Төрағасының  кеңесшісі Тимур Әбілқасымов. Kapital.kz іскерлік ақпарат орталығының тілшісіне берген сұхбатында ол пилоттық стресс-тестілеудің қашан басталатынын, оған қанша банк қатысатынын және стресс-тестілеуден өтпеген жағдайда қаржы институттары не істеуге тиіс екендігін, сондай-ақ банктердің тәуекелдерін бағалаудың статистикалық модельдері негізінде қадағалап стресс-тестілеудің әдіснамасын кеңейту туралы айтып берді.

2019 жылы Қазақстанда AQR (активтер сапасын бағалау), ал 2020 жылы – екінші деңгейдегі банктерге стресс-тестілеу жүргізілгенін еске салайық. Жүргізілген бағалау қорытындысы бойынша Еуразиялық банк, АТФ Банк (AQR жүргізу сәтінде), Банк ЦентрКредит және Нұрбанк ҚНРДА-мен 5 жылдық қадағалау жоспарларын келісті, олар провизияларды қосымша қалыптастыруды және жекелеген активтердің сапасын жақсарту жұмысын қамтиды. ҚНРДА деректері бойынша, банктер 5 жылдық қадағалау жоспарын мерзімінен бұрын орындауда және оны  90%-ға орындады (2021 жылғы 1 шілдедегі жағдай бойынша).  

Тимур, Қазақстандағы стресс-тестілеу туралы айтып берсеңіз, ол не үшін жүргізіледі?

Бірінші кезекте, стресс-тестілеудің тәуекелдерді және белгілі бір оқиғаларға сезімталдықты талдауға арналған құрал екендігін атап өткен жөн. 2007-2008 жылдардағы дағдарыстан кейін ол түрлі елдердің реттеушілері арасында аса танымал болды. Бұл жаттығу барысында қадағалау органдары мен банктер түрлі макроэкономикалық күйзелістердің қаржы жүйесіне және жеке банкке әсерін бағалауды алады.

Өткен жылы Агенттік алғашқы стресс-тестілеуді жүргізді, оның нәтижелері осындай талдауды тұрақты негізде жүргізу қажеттілігін көрсетті. Енді стресс-тестілеу жыл сайын жүргізілетін болады. Екі тәсіл: «жоғарыдан төмен» және «төменнен жоғары» тәсілдері пайдаланылады. Бұл банктердің реттеуші тәуекелдің әр түрі бойынша қойған макроқаржылық күйзелістердің әсерін дербес бағалайтынын, ал реттеуші, өз кезегінде, нәтижелерді тексеру үшін өз модельдерін әзірлейтінін білдіреді. Банктердің бағалауы біздің бағалаумен салыстыруға келгенде, есептер қабылданады. Елеулі ауытқушылықтар туындаған жағдайда, біз ауытқу себептерін зерделейміз. Қарапайым тілмен айтқанда, стресс-тестілеу «өтті» немесе «өтпеді» деген бағалау ғана емес, ол реттеуші мен банктер арасындағы талқылау үшін бастапқы нүкте.

Осыған дейін атап өткендей, пилоттық стресс-тестілеу ағымдағы жылы жүргізіледі. Ол ағымдағы жылғы қазанда басталып, барлық тексеру мен қорытынды шығаруды ескере отырып, жоспар бойынша келесі жылғы наурыздың басында аяқталады. Пилоттық режимде              4 банк қатысады, ал келесі жылы тізім кеңейтіледі. Біз барлығы стресс-тестілеумен бүкіл банк секторы активтерінің 80%-дан астамы қамтылатынын күтеміз, алайда банктердің нақты саны кейінірек анықталады.

Неліктен биыл стресс-тестілеу банктердің шектеулі санының қатысуымен жүргізіледі?

Қадағалап стресс-тестілеуді (ҚСТ) жыл сайынғы негізде жүргізіп, банктер арасындағы салыстырмалы нәтижелерге ие болу үшін бірыңғай әдіснаманы әзірлеу қажет. Яғни, банктерге және ҚНРДА-ға түрлі сценарийлерде қандай өлшемдерді талдау қажет екендігін сипаттау керек. Мысалы, төмендеп жатқан кірістерді, активтер құнының өзгеруін және стресте қосымша провизиялар құру қажеттілігін ескере отырып, банктер капиталының жеткіліктілігі қалай өзгереді. Пилоттық режимде біз тексеру модельдерін әзірлеп, біздің нұсқаулықтарымыздағы жорамалдар тестілеуден өтеді.

Сонымен бірге, банктер оларды талдау қорытындысы бойынша толтыратын үлгілер қажет. 2019 жылы жүргізілген активтер сапасын бағалауға (AQR) ұқсас, ҚСТ-ны Еуропа орталық банкінің әдіснамасы негізінде жүргізу туралы шешім қабылданды. Банк жүйелерінің және нарық ерекшеліктерінің түрлі даму кезеңдерін ескере отырып, ҚНРДА әдіснамадағы үлгілер мен жорамалдарды Қазақстанның банк секторына бейімдейді. Бұған бізге Oliver Wyman консультанттары көмектеседі, сондай-ақ біз ХВҚ-мен, ЕОБ-мен және стресс-тестілеуді жүргізуде тәжірибесі бар басқа елдердің реттеушілерімен ынтымақтастық орнаттық,

Осыған дейін Сіз макроқаржыландыру күйзелістері сценарийлері туралы айттыңыз. Ол қандай сценарийлер және олар не үшін қажет?

Стресс-тестілеуді жүргізу үшін бірнеше сценарий қажет. Біріншісі – базалық сценарий, ол дағдарыс болмаған кездегі банктің дамуын көрсетеді. Екіншісі – стрестік сценарий. Ол күйзеліс жағдайының басталуын немесе, басқа сөзбен айтқанда, түрлі тәуекелдердің іске асырылуын білдіреді. Мысалы, қазір әлемде коронавирус пандемиясынан және вирустың жаңа штамдарының пайда болуынан туындаған белгісіздік әлі де сақталып отыр. Эпидемиологиялық  ахуал нашарлаған және ол ұзаққа созылған жағдайда пандемияның қаржы секторына әсерін түсінуіміз қажет. Сонымен бірге ағымдағы жылы Қазақстанда қатты құрғақшылық болды, ол өнімділіктің азаюына және малдың қырылуына әкеп соғуда. Осы және басқа да әлеуетті тәуекелдер болжамды қолайсыз ахуалды  стрестік сценариймен әзірлеу кезінде ескерілетін болады. Стрестік сценарий банктердің орнықтылығын бағалау үшін ғана пайдаланылатынын және қаржы жүйесі үшін барынша ықтимал жағымсыз күйзелістердің болжамы болып табылмайтынын атап өткен жөн. ҚСТ-да екі сценарийден көп болуы мүмкін, олар өзге оқиғалар мен тәуекелдерді қамти алады. Агенттік пилоттық ҚСТ-да екі: базалық және стрестік сценарий бойынша талдау жүргізуге шешім қабылдады.

Сіз AQR-ды атап өттіңіз. AQR мен ҚСТ арасында өзара байланыс бар ма?

Енді AQR элементтері жыл сайынғы қадағалау процесіне енгізіледі, ол қаржы реттеушісінің өз күшімен жүргізілетін болады. AQR нәтижелері ҚНРДА мен банктер үшін стресс-тестілеуді жүргізген кезде  бастапқы нүкте болып табылады. Жыл сайынғы AQR  жүргізу банктерге қандай деректерді қосымша жинау қажет екендігін және процестерді автоматтандыруды қалай жақсырақ жүргізуді түсінуге мүмкіндік беретінін атап өткен маңызды. Осының барлығы макроқаржыландыру күйзелістерінің қаржы институттарына әсерін талдауды барынша дәл жүргізуге мүмкіндік береді.

Стресс-тестілеуден өтпеген қаржы институттары үшін қандай салдары болады?

Бірінші кезекте тәуекелдерді басқарудың ішкі  жүйелерін дамытуға баса назар аудару қажет. Егер банк қандай да бір тәуекел санаттары немесе портфельдер ҚСТ-да айтарлықтай жағымсыз әсер ететінін түсінсе, бизнес шешімдер қабылдау кезінде ол оны ескеретін болады. Оның үстіне болашақта орнықтылығы төмен банктер үстеме капиталдандырылуға, сондай-ақ өзге шектеулері болуға тиіс екендігі болжанады. Сондықтан да стресс-тестілеуден жақсы өту үшін банктер орнықтылығын арттыруға тиіс. Өз кезегінде, қаржы реттеушісінің банктерге қойылатын пруденциялық талаптарды қажет болған жағдайда өзгерту үшін барынша терең талдауы болады.

Бұл жаттығудың міндеті жекелеген банктердің проблемалық салаларын алдын ала болжау және қаржы институттары орнықтылығының тәуекелдерін барынша азайту үшін алдын ала шаралар қолдану болып табылады.

Қаржы реттеушісі ҚСТ нәтижелерін жариялауды жоспарлап отыр ма?

Банк секторына деген сенімді арттыру және процестің ашықтығын ұлғайту үшін нәтижелерді жариялау жоспарланып отырғаны сөзсіз. Бұл – ҚСТ-ның құрамдас бөлігі болып табылатын маңызды қадам. Агенттік толық ауқымды AQR нәтижелерін жариялады және ашықтық қағидаттарын әрі қарай ұстануды жалғастыратын болады. Бұдан басқа, нәтижелерді жариялау банктерді өз орнықтылығын және тәуекелдерді басқару жүйесін арттыруға ынталандыратын болады.